Trong loạt bài viết trước về chủ đề đường sắt, ban biên tập technologyMAG đã chia sẻ các bài viết về hệ thống đường sắt tại một số quốc gia phát triển như Pháp, Đức, Nhật Bản. Trong bài viết lần này, ban biên tập technologyMAG chia sẻ video của Railways Explained, giới thiệu về một trong những hệ thống đường sắt nổi tiếng bậc nhất tại châu Âu: Thụy Sĩ. 

Đường sắt Thụy Sĩ được xem là một trong những hệ thống đường sắt hàng đầu châu Âu về cường độ khai thác, hiệu quả sử dụng mạng lưới, độ đúng giờ, và văn hóa sử dụng tàu hỏa của người dân. Ngoài ra, nước này còn đạt điểm an toàn rất cao, duy trì các tiêu chuẩn kỹ thuật hàng đầu, và đặc biệt là mạng lưới đường sắt được điện khí hóa 100%. Nói ngắn gọn, đường sắt Thụy Sĩ là hình mẫu lý tưởng cho cách một hệ thống đường sắt hiện đại nên được xây dựng và vận hành trong xã hội ngày nay.

Lược sử phát triển đường sắt Thụy Sĩ
Cũng như nhiều quốc gia châu Âu khác, lịch sử đường sắt Thụy Sĩ trải qua ba giai đoạn đặc trưng: xây dựng tư nhân ban đầu, quốc hữu hóa, và cải cách – hiện đại hóa.

Cơn sốt đường sắt ở Thụy Sĩ bắt đầu từ thế kỷ 19, khi các nhà đầu tư tư nhân xây dựng hàng loạt tuyến đường sắt mới. Tuy nhiên, việc xây dựng tràn lan đã tạo nên một mạng lưới quá khổ và thiếu đồng bộ, khiến nhiều công ty phá sản. Trước tình hình đó, chính phủ Thụy Sĩ quyết định quốc hữu hóa hệ thống đường sắt tư nhân, một quyết định được thông qua bằng trưng cầu dân ý ngày 20/2/1898 dưới khẩu hiệu “Đường sắt Thụy Sĩ cho người dân Thụy Sĩ” (Swiss Railways for the Swiss People). Luật này đã dẫn đến việc thành lập Đường sắt Liên bang Thụy Sĩ (SBB) chính thức vào ngày 1/1/1902, được xem là ngày ra đời của SBB.

Trong giai đoạn tiếp theo, hệ thống đường sắt tại Thụy Sĩ đã phát triển mạnh mẽ: mạng lưới được mở rộng, công nghệ được cải tiến, và lưu lượng hành khách – hàng hóa tăng cao. Tuy nhiên, khi mạng lưới đường bộ được nâng cấp và xe hơi, xe tải dần trở nên phổ biến, ngành đường sắt bắt đầu suy giảm, nợ nần chồng chất. Đây được xem là tình trạng chung của nhiều quốc gia châu Âu trong giai đoạn này.

Cải cách đường sắt và “Mô hình Thụy Sĩ”
Quá trình cải cách đường sắt Thụy Sĩ bắt đầu vào những năm 1990, chịu ảnh hưởng từ chương trình tự do hóa đường sắt của Liên minh châu Âu (EU), mặc dù Thụy Sĩ không phải là thành viên EU. Cải cách được thực hiện qua ba giai đoạn chính:
– Giai đoạn 1 (1996): ban hành Luật Đường sắt mới, thay đổi cách quản lý vận tải hành khách khu vực. Các khoản trợ cấp công được chi trả dựa trên hợp đồng dịch vụ được thỏa thuận trước, và chính quyền bang (cantons) chịu trách nhiệm hoàn toàn cho các tuyến đường sắt trong lãnh thổ của họ. Quan trọng hơn cả, độc quyền của SBB đối với vận tải hành khách khu vực bị chấm dứt, mở đường cho cạnh tranh giữa các doanh nghiệp trong ngành.
– Giai đoạn 2: tập trung vào việc hài hòa luật pháp với Chỉ thị 91/440 (1) của EU, tách bạch giữa hoạt động vận tải và quản lý hạ tầng, đồng thời cho phép các công ty được cấp phép tiếp cận mạng lưới quốc gia. SBB được tái cấu trúc, giảm quyền kiểm soát trực tiếp từ chính phủ liên bang, và được trao quyền tự chủ cao hơn.
– Giai đoạn 3 – “Railway Reform 2” (2005): tiếp tục hoàn thiện khung pháp lý phù hợp với luật EU, nhưng được Quốc hội yêu cầu thực hiện theo từng gói nhỏ. Cuối cùng, Thụy Sĩ lựa chọn mô hình kết hợp, vừa tự do hóa một phần, vừa duy trì sự tích hợp quốc gia chặt chẽ.
(1) Chỉ thị 91/440/EEC: Là chỉ thị được Cộng đồng châu Âu (EU) ban hành ngày 29 tháng 7 năm 1991, là văn bản nền tảng cải cách hệ thống đường sắt châu Âu, với mục tiêu mở đường cho tự do hóa và hiện đại hóa ngành vận tải đường sắt trong khối.

Hệ thống đường sắt Thụy Sĩ được tổ chức theo mô hình dọc tích hợp, tức là một doanh nghiệp duy nhất chịu trách nhiệm đồng thời cho cả hạ tầng (đường ray, nhà ga, tín hiệu) và vận hành tàu (dịch vụ hành khách, hàng hóa), tương tự như Nhật Bản. Chính sự thống nhất này được xem là yếu tố then chốt tạo nên hiệu suất vượt trội của họ.

Các công ty đường sắt tại Thụy Sĩ
Việc mở cửa thị trường đã cho phép hàng chục doanh nghiệp tham gia, chủ yếu trong lĩnh vực vận tải hàng hóa. Hiện nay, có 59 công ty hoạt động trên thị trường đường sắt Thụy Sĩ.

Lớn nhất trong số đó là Tập đoàn SBB, được tổ chức theo mô hình công ty mẹ – công ty con, gồm các khối: Dịch vụ hành khách (thị trường và sản xuất), Bất động sản, Hạ tầng, và Vận tải hàng hóa. Từ năm 2019, mảng hàng hóa được tách riêng thành SBB Cargo và SBB Cargo International, với các công ty con tại Đức và Ý.

Một số doanh nghiệp đáng chú ý khác gồm:
– Südostbahn (SOB): công ty nhỏ thuộc sở hữu chung của chính phủ liên bang và chính quyền bang, quản lý 147 km tuyến đường sắt và vận hành tuyến Voralpen Express (Lucerne – St. Gallen).
– TGV Lyria: liên doanh Pháp – Thụy Sĩ (74% SNCF, 26% SBB), khai thác các tuyến tàu tốc độ cao giữa Paris và các thành phố lớn của Thụy Sĩ như Geneva, Lausanne, Basel và Zurich.
– Deutsche Bahn (DB): công ty đường sắt quốc gia Đức, vận hành các tuyến xuyên biên giới đến Basel và Schaffhausen, đồng thời cung cấp dịch vụ ICE đến Zurich, Bern, Chur, và Interlaken.
– ÖBB Railjet (Áo): vận hành tuyến kết nối Zurich với Innsbruck, Salzburg và Vienna.

Số liệu và thực trạng vận hành
Theo dữ liệu chính thức từ SBB, tổng chiều dài mạng lưới là 3.260 km, trong đó 1.893 km là tuyến đôi. Hầm Gotthard Base Tunnel dài 57,1 km là hầm đường sắt dài và sâu nhất thế giới. Toàn bộ mạng lưới điện khí hóa 100% và được trang bị Hệ thống kiểm soát tàu châu Âu (ETCS), đảm bảo mức độ an toàn và độ tin cậy rất cao.

SBB có khoảng 33.500 nhân viên, trong đó phần lớn làm việc trong mảng vận tải hành khách và bảo trì hạ tầng. Năm 2019, trên mạng lưới Thụy Sĩ vận hành trung bình 11.294 chuyến tàu mỗi ngày, gồm hơn 9.500 chuyến chở khách – tương đương 1,32 triệu hành khách/ngày, hay 488 triệu lượt/năm trong một quốc gia chỉ có 8,5 triệu dân.

Ga Zurich là ga nhộn nhịp nhất với hơn 400.000 lượt khách/ngày, theo sau là Bern với hơn 200.000. Đặc biệt, độ đúng giờ của tàu Thụy Sĩ rất đáng kinh ngạc: tàu được xem là “đúng giờ” nếu đến trễ dưới 3 phút, và 91% chuyến đạt tiêu chuẩn này.

Trong vận tải hàng hóa, SBB Cargo và SBB Cargo International vận chuyển khoảng 200.000 tấn/ngày.

Về tài chính, trong 10 năm liền trước 2020, SBB luôn đạt lợi nhuận. Tuy nhiên, đại dịch Covid-19 đã đảo ngược xu hướng này, khiến doanh thu sụt giảm và chi phí tăng, dẫn đến thua lỗ 617 triệu franc Thụy Sĩ. Dù vậy, triển vọng vẫn rất khả quan: SBB đã đặt mua 60 tàu hai tầng mới từ Stadler, trị giá 1,18 tỷ euro, đưa vào hoạt động từ năm 2024 để mở rộng năng lực vận tải hành khách.

Kết luận
Hệ thống đường sắt Thụy Sĩ là một hình mẫu toàn cầu: hiệu quả, đúng giờ, an toàn và thân thiện với môi trường. Sự kết hợp hài hòa giữa quản lý công mạnh mẽ và cạnh tranh chọn lọc đã giúp Thụy Sĩ xây dựng mạng lưới đường sắt dày đặc, hiện đại và đáng tin cậy nhất thế giới.

Để xem các tin bài khác về “Tàu tốc độ cao”, hãy nhấn vào đây.

 

Nguồn: Railway Explained